De afweercellen van een patiënt bewerken zodat ze kwaadaardige tumorcellen beter opruimen. Dat is CAR-T-celtherapie in een notendop. Amsterdam UMC en UMC Groningen ontvangen een grote subsidie waarmee ze deze cellen zelf kunnen produceren en onderzoeken bij patiënten met multipel myeloom.

Tekst: Raymon Heemskerk • Foto: Shutterstock

AR-T-cellen vormen een veelbelovende behandeling bij verschillende soorten bloedkanker. Agressieve vormen van lymfeklierkanker kunnen in sommige gevallen zelfs worden genezen met deze cellen, vertelt Sonja Zweegman, hoogleraar Hematologie en hoofd van de afdeling Hematologie. CAR-T-cellen worden gemaakt met T-cellen, die ons lichaam voorkomen en van nature in staat zijn om te herkennen wat ‘niet eigen’ is en dat op te ruimen. “Dat kunnen bijvoorbeeld virussen zijn”, zegt Zweegman, “maar ook kankercellen zien er anders uit dan gewone cellen en kunnen door T-cellen herkend worden. Soms schieten ze daarbij tekort en kan een kankercel zich vermeerderen.” CAR-T-cellen zijn ontwikkeld om T-cellen te helpen bij het herkennen van tumorcellen. Zweegman leidt het onderzoek samen met haar naaste collega Niels van de Donk, en met Tom van Meerten en Wilfried Roeloffzen van het UMC Groningen. Ze legt uit hoe de cellen gemaakt worden. “Je neemt een T-cel uit het bloed van een patiënt en brengt daar met behulp van een onschadelijk virus een genetische code in. Na het ‘aflezen’ van die code ontstaat er aan de buitenkant van de T-cel een receptor, een soort antenne waarmee hij in staat is om bepaalde kankercellen te herkennen. Die cel laat je vervolgens delen om een grote hoeveelheid van deze CAR-T-cellen aan de patiënt te kunnen geven.” In het lichaam gaan de bewerkte T-cellen op zoek naar de tumorcellen. “Bij de interactie tussen de CAR-T-cel en de kankercel komen er stoffen vrij die ervoor zorgen dat de kankercel doodgaat. Daarom wordt dit ook wel de kiss of death genoemd.” 

Dure behandeling

Genezing is bij multipel myeloom nog niet mogelijk, maar CAR-T-celtherapie onderdrukt de ziekte veel langer dan standaardtherapie. “De ontwikkeling van CAR-T-celtherapie is een lange weg. Voor iedere patiënt worden CAR-T-cellen persoonlijk gemaakt van eigen cellen. De commerciële CAR-T-celproducten zijn zeer duur – ongeveer 300.000 tot 500.000 euro per patiënt”, zegt Zweegman. “Daarom vindt er in Nederland terecht een uitgebreide analyse plaats naar wat de behandeling biedt en wat die mag kosten. Dit wordt gedaan door het Zorginstituut Nederland, dat de minister adviseert. Voor patiënten met multipel myeloom is de behandeling helaas nog niet opgenomen in het basispakket. En zelfs als de behandeling gegeven mag worden, is de productiecapaciteit soms onvoldoende.” Om de toegankelijkheid van deze therapie te verbeteren, worden nu ook wereldwijd in sommige academische ziekenhuizen CAR-T cellen gemaakt. Dat geldt zeker voor zeldzame ziekten of nieuwe typen CAR-T-cellen met een potentieel betere werking. Zweegman: “Het academisch ziekenhuis in Barcelona heeft CAR-T-cellen voor patiënten met multipel myeloom gemaakt die in een eerste studie veilig zijn bevonden. Om op de markt te komen moeten deze zogenoemde Cesni-cellen in een grotere studie onderzocht worden. Daar hebben we nu samen met het UMC Groningen een protocol voor ontwikkeld. Waarschijnlijk kunnen de eerste Nederlandse patiënten in 2026 behandeld worden met de Cesni-cellen die in het UMC Groningen geproduceerd gaan worden.”

Niet ingevroren

Patiënten met multipel myeloom kunnen voor deze studie in aanmerking komen als ze al twee tot vier behandelingen hebben gehad en de ziekte is teruggekomen. “In totaal kunnen 126 patiënten deelnemen, die door loting worden ingedeeld in een groep die CAR-T-cellen krijgt of in een groep die een van de standaardbehandelingen krijgt die we nu voor dat ziektestadium hebben. Zo’n standaardbehandeling onderdrukt de ziekte gemiddeld negen maanden en we hopen natuurlijk dat de CAR-T-cellen daar langer in slagen.” Door de CAR-T-cellen in het ziekenhuis te produceren kunnen ze na zeven tot twaalf dagen al klaar zijn en aan de patiënt worden toegediend. “De cellen hoeven niet ingevroren te worden om ze langer te kunnen bewaren, wat de kwaliteit ten goede komt.”

Behandelvrij interval

Een belangrijk onderdeel van het onderzoek is de kwaliteit van leven die patiënten ervaren. “Eerdere studies laten zien dat door CAR-T-celtherapie de kwaliteit van leven verbetert. De eerste maand in het ziekenhuis vaak nog niet, want dan kunnen er veel ontstekingsstoffen vrijkomen, maar daarna is de ziektelast verminderd en voelen patiënten zich beter. Wat daarbij helpt is dat ze na de CAR-T-celtherapie geen verdere behandeling nodig hebben, het is een eenmalige toediening. Zo’n behandelvrij interval is voor hen bijzonder, want bij multipel myeloom krijg je meestal meteen een nieuwe therapie als de tumorcellen niet meer regeren op een behandeling”, vertelt Zweegman. Wel zijn er twee ernstige, maar gelukkig zeldzame complicaties. Er kunnen in korte tijd grote hoeveelheden signaalstoffen vrijkomen uit de geactiveerde afweercellen. Dat is meestal goed te behandelen. Ernstiger is het als die signaalstoffen, cytokinen, de hersenwerking verstoren. “In het eerdere onderzoek met de Cesni-cellen is die complicatie gelukkig niet gezien. Dat komt mogelijk doordat niet alle CAR-T-cellen in één keer worden gegeven, maar in twee fracties.”

Twee antennes

Amsterdam UMC kijkt ondertussen of het mogelijk is om nog effectievere CAR-T-cellen te maken. “Met een grote hematologieonderzoeksgroep ontwikkelen we CAR-T-cellen die twee antennes hebben. Iedere antenne herkent een ander eiwit op de kwaadaardige plasmacel. De extra antenne zorgt ervoor dat de binding tussen de CAR-T-cel en de kankercel beter wordt. In het laboratorium doden deze CAR-T-cellen beter en blijven ze langer leven”, vertelt Zweegman. “Die cellen kunnen we sinds kort maken in ons nieuwe onderzoeksgebouw RDC Adore. Hier hebben we een speciaal laboratorium gecreëerd waarin de lucht gefilterd wordt en van de 35 miljoen deeltjes per vierkante meter die in de normale Amsterdamse lucht zweven er nog maar 3.000 overblijven. Verder staat er een nieuw aangekocht apparaat waarin deze cellen onder heel gecontroleerde omstandigheden veilig gemaakt kunnen worden en aan patiënten kunnen worden toegediend. We willen uiteindelijk gaan kijken of onze CAR-T-cellen door die extra binding nog betere resultaten geven voor patiënten met multipel myeloom. We zijn nog lang niet klaar met alle mogelijkheden die deze cellen geven.”